بررسی تطبیقی ـ انتقادی مبنا و روند تهیه طرحهای جامع؛ استراتژیک و ساختاری ـ راهبردی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه ریزی شهری، مدرس گروه شهرسازی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

2 استاد گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

بیان مسئله: عدم بررسی دقیق ماهوی طرح‌های جامع و ساختاری ـ راهبردی و عدم اشراف بر میزان ظرفیت آن‌ها در ساماندهی بهینه شهرهای کشور و عدم توجه دقیق به طرح‌های مطلوبی چون استراتژیک در راه نیل به شهرسازی پایدار خلل ایجاد کرده است. از طرفی برخی طرح‌ها علی­رغم اینکه داعیه نوین بودن دارند، عملاً چیزی جز روکشی نو بر همان طرح‌های کهنه نیستند، طرح‌هایی که (مشخصاً طرح ساختاری ـ راهبردی) خود سدی در راه تهیه طرح‌هایی حقیقتاً نوین و مطلوب هم بشمار می­روند.
هدف: مقاله حاضر کوشیده ضمن تبیین طرح‌های جامع؛ استراتژیک و البته ساختاری ـ راهبردی و روند تهیه این سه طرح، در مطالعه­ای تحلیلی ـ تطبیقی این سه طرح را مورد مقایسه قرار دهد.
روش: مقاله حاضر از نوع تحقیقات بنیادی ـ کاربردی و توسعه­ای محسوب می­شود و روش توصیفی و تطبیقی ـ تحلیلی را برای دستیابی به اهداف خود مدنظر قرار داده است. مشخصاً تحقیق در قالب رویکردی تحلیلی و توصیفی، ابتدا با مطالعه سه طرح جامع؛ استراتژیک و ساختاری ـ راهبردی آغازشده و با یک بررسی مفصل اسنادی، مقدمات ایده شکل می­گیرد. سپس با بررسی تحلیلی طرح‌ها (تحلیل محتوا) و طی یک بررسی تطبیقی، شاخص‌ها و داده­ها و نیز اصول و اهداف اصلی طرح‌ها استخراج‌شده، مقایسه می­گردند.
یافته‌ها: طرح جامع طرحی است کالبدمحور در تلاش برای پیش­بینی آینده بر مبنای گذشته و مبشر تفکری بالا به پایین و با روند تهیه­ای خطی که مقوله ارزیابی در آن تقریباً مغفول مانده، اما طرح استراتژیک طرحی است منعطف، همه­جانبه­ با روند تهیه­ای چرخه­ای که مقوله ارزیابی از ارکان غیرقابل‌تفکیکش محسوب می­شود. طرح ساختاری ـ راهبردی نیز با وجود داعیه نوین بودن، طرحی است تلفیقی و به بیانی ملغمه­ای از سه طرح جامع، استراتژیک و ساختاری. روند تهیه آن‌هم با مطالعات وضع موجود شروع، با تهیه بخشی به نام برنامه راهبردی یا استراتژیک (که کاملاً منفک از کل طرح است) ادامه و با برنامه­ریزی ساختاری به پایان می­رسد. طرحی با ادعای داشتن روندی حلزونی (روند چرخه­ای)، درحالی‌که مقوله ارزیابی در آن به نحوی کلی و به‌دوراز قابلیت اجرا مطرح‌شده است.
نتیجه ­گیری: ادامه تهیه طرح جامع به شکل کنونی و حتی در شکل اصلاح­شده خود، نیز دل‌خوش نمودن به تهیه طرح‌هایی به‌اصطلاح نوین (طرح ساختاری ـ راهبردی) که چیز چندان فراتری از طرح‌های سنتی پیشین نیستند، قادر به مرتفع ساختن مشکلات مزمن شهرهای کشور نیست و ناگزیر باید به تهیه و اجرای طرح‌هایی مناسب‌تر و راهگشاتر، مشخصاً طرح استراتژیک (پس از تحقق پیش‌شرط‌هایی) اقدام نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Comparative-Critical review of the basis and process of preparing Comprehensive Plan; Strategic Plan and Structural-Strategic Plan

نویسندگان [English]

  • Hamid Hodjati 1
  • Rasoul Ghorbani 2
1 Department of Urban Planning, Faculty of Art and Architecture, University of Guilan, Rasht, Iran
2 Professor, Department of Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, , , University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Introduction: Lack of detailed study of the essence of comprehensive and structural-strategic plans and lack of nobility on the extent of their capacity in the optimal organization of the country's cities and also lack of careful attention to desirable plans such as strategic, is one of the problems that has created obstacles in the way of achieving sustainable urban development. The present article tries to use the analytical-comparative method to explain the basis and process of preparing comprehensive, strategic, and structural-strategic plans, compare these three plans and identify their positive and negative features.
Methodology: The present article is basic-applied and developmental research and has considered descriptive and comparative-analytical methods to achieve its goals.
Results: Comprehensive Plan: According to some experts, comprehensive planning is a process to determine the goals and aspirations of society in terms of community development. The plan is a comprehensive program of public policies on transportation, urban facilities, land utilization, population issues, and expansion limits. Comprehensive plans typically cover large geographical areas, specifically cities, and a wide range of topics, covering a long-term horizon. According to Article 1 Section 2 of the Law on Change of Name of the Ministry of Housing (approved on 1974/7/7) in Iran, the comprehensive plan is a long-term plan in which the land use and zoning related to residential, industrial, commercial, administrative, agricultural, and urban equipment, and the general needs of the city, general lines of communication, and the location of centers, including terminals, airports, ports, and the level for the establishment of facilities, equipment, and public facilities in the areas of modernization, improvement, and priorities related to them and the rules and regulations related to all the above, and the preservation of buildings and historical views and natural landscapes have been specified. The city’s comprehensive plan can be revised as necessary" (Ahsan, 2003, Volume 1: 58). The comprehensive plan for urban planning and design standards, developed by the American Urban Planning Association, defines as an official statement made by the authority of the local government for future development and protection. This plan sets out the goals and analyzes the current situation and trends, identifies the vision of the physical, social, and economic characteristics of the society in the coming years, and summarizes the policies and guidelines for implementing that vision" (Planning Standards, 2006: 18).  A detailed plan is prepared to follow a comprehensive plan based on the general criteria of it. This plan specifies the uses of urban lands in different neighborhoods of the city and the exact area of land, the detailed status of the transit network, the population density of a building in urban units, and priorities related to improvement and modernization areas and solving urban problems. In the detailed plan, thelocation of all different urban factors is determined, and the plans and specifications related to ownership are prepared and arranged based on registered documents” (Ahsan, 2003, Volume 1: 88 and 89), and also the general lines of the comprehensive plan converted into precise executable plans. Strategic Plan: This plan has characteristics such as flexibility, paying close attention to participation in this plan, the difference in goals, and the description of different services based on the characteristics of each location that provide a clear definition of this plan, and make it difficult. A plan that is not confined to the framework of dry and unchangeable principles is prepared and defined under the arisen problems. Despite the difficulty of defining it, the strategic plan is a plan in which critical and sensitive issues are weighed, investment priorities are identified for infrastructure, and areas of the city that need prompt attention and immediate implementation of programs are specifically studied in this type of plan. Therefore, the current and future city development and housing quality reconstruction and improvement are considered in the old areas of the city in this plan. Roberts believes that strategic planning and action go hand in hand. This type of planning does not require comprehensive information, and it can meet the city’s needs with total flexibility and effectively model urban land use (Pourmohammadi, 2003: 125). Strategic planning is used to deal with the future correctly and solve current problems and complexities (Obeng and Ugboro, 2008: p420). Strategic planning, specifically an open and participatory creative process is the basis for linking related activities to all urban stakeholders for a specific period, which focuses on critical issues, creates an integrated strategy for the city, shapes flexibility in decision-making, is pragmatically based on a new culture of urban management. Strategic planning is a systematic effort to produce the fundamental decisions and activities to shape an organization and its goals. This process requires extensive effort and, at the same time, effective data collection, development, and search for strategic alternatives, with an emphasis on future inference. Strategic-Structural Plan: The proposal to prepare a so-called structural-strategic plan for cities dates back to the mid-1990s. One of the foundations of this plan is the structural plan that was invented in England, and it is almost obsolete today. In fact, this plan - although not very faithful - was a structural plan that was combined with an incomplete understanding of the strategic plan, and the structural-strategic plan was born. Briefly, the structural-strategic plan is an attempt to prepare the physical base of the city to modify the current structure and accept future developments in the physical structure of the city during a certain period of time, by recognizing the major trends of each of the important vital aspects of the city as a whole with structure. Internal factors, elements, and relationships that are interconnected with environmental conditions. The title of structure in this pattern indicates that this type of planning deals with the city as an integral and transformable whole. As a result, first the economic, social, and physical development structures of the city should be compiled for the future and they should be matched in a structural whole. The strategic term shows that such planning is aimed at guiding and monitoring the overall system of the city through intervention in the structure and performance, and strategies for the realization of the desired structure should be provided.
Discussion: The comprehensive plan is a body-centered plan that is in an effort to predict the future based on the past and a top-down evangelist and has a completely linear preparation process in which the category of evaluation is almost neglected. But the strategic plan, unlike the comprehensive plan, is a flexible plan with a comprehensive view with a completely cyclical preparation process in which the category of evaluation is one of its inseparable pillars. Structural-strategic plan, although claims to be new, is a combined plan and in other words, a mixture of three comprehensive, strategic, and structural plans. The preparation process starts with the current situation and continues with the preparation of a section called the strategic plan (which is completely separate from the whole plan) and ends with structural planning (with the most impact from the UK structural plan).  A This plan claimsto have a cyclical process, while the category of evaluation is presented in a general way and far from feasibility.
Conclusion: By continuing to prepare the comprehensive plan in its current or revised form, or encouraging the preparation of so-called new plans (structural-strategic plans) which in practice are nothing more than the previous traditional plans, we are not able to solve the chronic problems of the country's cities. It is necessary to prepare and implement more suitable and open plans, especially the strategic plan (after the fulfillment of preconditions).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urban Planning
  • Urban Development Plans
  • Comprehensive Plan
  • Strategic Plan
  • Structural-Strategic Plan
منابع
احسن، مجید. (1382). مجموعه قوانین و مقررات شهرسازی (جلد اول). حوزه معاونت شهرسازی و معماری ایران.
احمدی، حسین. (1377). برنامه­ریزی استراتژیک و کاربرد آن. تهران: انتشارات سایه­نما.
انجمن شهرسازی آمریکا. (2006). استانداردهای برنامه­ریزی و طراحی شهری. ترجمه جامعه مهندسان مشاور ایران. (1391). انتشارات آذرخش.
اویسی، علی­محمد. (1385). طراحی شهری راهبردی برای محله الهیه در حوزه شمالی شهر تهران. پایان‌نامه جهت اخذ کارشناسی ارشد در رشته جغرافیای انسانی. گرایش برنامه­ریزی شهری. دانشکده جغرافیا. دانشگاه تهران. تهران.
پورمحمدی، محمدرضا. (1382). برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری. تهران: انتشارات سمت.
پیرزاده، حسین. (1387). اصلاح نظام مدیریت توسعه شهری در ایران بر اساس رویکرد راهبردی. انتشارات معاونت شهرسازی و معماری.
حجتی، حمید. (1387). ارزیابی نتایج اجرای طرح‌های توسعه شهری در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری. دانشگاه زنجان. زنجان.
حجتی، حمید. (1397). چرایی و چالش‌های گذار از طرح جامع شهری به استراتژیک. رساله دکترا در رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری. دانشگاه تبریز. تبریز.
حجتی، حمید. (1400). ارزیابی تطبیقی طرح‌های جامع ایران و طرح‌های استراتژیک شهری کشورهای توسعه­یافته (با تأکید بر ماهیت، اهداف و فرایند تهیه طرح‌ها). رساله پسادکترا در رشته برنامه­ریزی شهری. حامی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور INSF. تهران.
حجتی، حمید؛ پورمحمدی، محمدرضا و قربانی، رسول. (1400). درآمدی بر طرح‌های توسعه شهری. تهران: انتشارات پرهام.
حجتی، حمید. (1401). طرح‌های توسعه شهری در ایران و جهان. تهران: انتشارات سیمای دانش.
سعیدنیا، احمد. (1390). طرح‌های شهری در ایران، کتاب‌های سبز شهرداری (جلد پنجم). انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
رهنمایی، محمدتقی و شاه­حسینی، پروانه. (1383). فرایند برنامه­ریزی شهری ایران. تهران: انتشارات سمت.
دانشپور، زهره. (1382). برنامه­ریزی راهبردی و برنامه­ریزی اختیار راهبردی. فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت شهری، 4(14).
عرب، داوودرضا؛ رجبی، مهدی و اشرفی، یوسف. (1389). برنامه­ریزی عملیاتی شهرداری‌ها با رویکرد راهبردی. انتشارات معاونت آموزشی پژوهشکده مدیریت شهری و روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
لوکوربوزیه. (1998). منشور آتن. ترجمه محمدمنصور فلامکی. (1388). تهران: نشر فضا.
ماجدی، حمید. (1391). نظریه تهیه طرح‌های ساختاری راهبردی (ناحیه­ای ـ محلی). فصلنامه علمی پژوهشی هویت شهر، 6(11).
مرادی مسیحی، واراز. (1384). برنامه­ریزی استراتژیک و کاربرد آن در شهرسازی ایران. انتشارات شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری «وابسته به شهرداری تهران».
منوچهری­فر، بابک. (1387). الزامات و موانع برنامه­ریزی فضایی راهبردی: رویکردی نهادی. پایان‌نامه جهت اخذ کارشناسی ارشد در رشته برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای. دانشکده معماری و شهرسازی. دانشگاه بهشتی. تهران.
مهدی‌زاده، جواد؛ صراف‌زاده، هایده؛ پیرزاده‌نهوچی، محمدحسین؛ امیری، مهین‌دوخت؛ مطلق، محمدتقی و جهانشاهی، محمدحسین. (1382). برنامه­ریزی راهبردی توسعه شهری «تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران». مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
مهندسان مشاور پارس­بوم و مهندسین مشاور آبان. (1386). طرح جامع (ساختاری ـ راهبردی) اسلامشهر ـ رباط­کریم.
مهندسان مشاور باوند با همکاری مهندسان مشاور پارس­بوم. (1390). طرح ساختاری راهبردی کرج ـ شهریار.
مهندسین مشاور شهر و خانه. (1385). طرح ساختاری ـ راهبردی شیراز.
مهندسین مشاور طرح و آمایش. (1389). طرح جامع پاکدشت.
مهندسین مشاور طرح و کاوش با همکاری مهندسین پارسوماش. (1386). طرح جامع سوم شهر رشت.
مهندسین مشاور نقش‌جهان پارس. (1396). طرح تفصیلی سوم شهر رشت.