استخراج پیشران های شهر اسلامی به روش تحلیل پدیدارشناسی تفسیری یا IPA

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، دانشگاه تبریز، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی

2 استاد، گروه برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

3 دانشیار، گروه برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

بیان مسئله: با توجه به حجم عظیم مطالعات انجام یافته در زمینه شهر اسلامی طی یکصد سال اخیر، تعداد، تنوع و گاهی تناقض و تشتت نتایج حاصل از این مطالعات از یک طرف و لزوم پاسخگویی صحیح به سوالات بی­پاسخ موجود در این زمینه از طرف دیگر و همچنین ضرورت اقدام اصولی در راستای تدوین مبانی نظری شهر اسلامی، اهمیت این تحقیق می‌تواند اهتمامی در تبیین مفهوم شهر اسلامی تلقی گردد. پذیرش این مسأله که وجود مساجد، گنبدها و مناره‌ها در بافت یک شهر نمی‌تواند به معنای اسلامی بودن آن شهر باشد، این امر را بدیهی می‌سازد که باید در عناصر و مؤلفه‌های دیگری که نه تنها کالبد، بلکه روح و هویت شهرها را می‌سازند به دنبال نشانه‌هایی از زیست مسلمانان و الگوهای یک شهر اسلامی بود.
هدف: این پژوهش به استخراج پیشران‌های شهر اسلامی از منابع معتبر فقهی(قرآن و نهج البلاغه) می‌پردازد.
روش: تحقیق حاضر از نوع اکتشافی و به روش کیفی انجام شده است. این پژوهش با بررسی اسناد و متون مرتبط(قرآن و نهج البلاغه)، از طریق "تحلیل پدیدارشناسی تفسیری" به دنبال یافتن  پیشران‌های شهر اسلامی می‌باشد. چنین رویکرد تفسیری، شامل 4 مرحله می‌باشد. در مرحله اول و دوم از تحلیل، مضامین مرتبط با شهر اسلامی مشخص گردید. سومین مرحله، ساختار دادن به تحلیل است. فهرست مضامینی که در مرحله دوم به دست آمده دوباره مورد بررسی قرار گرفته و خوشه‌های معنایی پژوهش از طریق  انتزاع، زیر مجموعه بودن، قطب‌بندی و شمارش تشکیل شد. در مرحله آخر از پدیدارشناسی تفسیری، با بررسی دوباره مضامین کلی شهر اسلامی و خوشه‌های معنایی مرتبط با آن، پیشران‌های اصلی شهر اسلامی استخراج گردید.
یافته‌ها: نتایج بدست آمده از پژوهش، پیشران‌های شهر اسلامی را در 3 دسته ی توحید، عدالت و امنیت قرار می‌دهد. بر اساس آموزه‌های قرآن و نهج البلاغه، توحید و وحدت در قالب سرمایه اجتماعی و حکمرانی معنوی و اسلامی، عدالت در قالب اقتصاد سالم، انفاق، حقوق شهروندی و تعادل در سبک زندگی و امنیت در قالب امنیت اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی در شهر اسلامی تحقق پیدا می‌کنند.
نتیجه­گیری: توحید به عنوان اولین پیشران، کلیدواژه‌ای اساسی در تحقق مکتب اسلامی و ویژگی بارز در چهره شهرهای اسلامی و ساکنان آن است. بسط مفهومی توحید که بتواند به تحقق شهر اسلامی به سهم خود منجر شود مطابق با آثار مرجع اسلامی از طریق سرمایه اجتماعی و تحقق حکمرانی خوب معنوی شکل می‌یابد. دومین پیشران شناسایی شده توسط پژوهش حاضر برای تبیین ویژگی‌های شهر اسلامی، عدالت می‌باشد. جدای از دین اسلام و تاکید همواره آن بر تحقق اصل عدالت بین مسلمانان و توصیه به تحقق آن؛ عدالت کلید واژه اساسی و هدف اصلی تمام رویکردها و نظریه­ها برای تحقق یک شهر زیست پذیر و انسان مدار می­باشد. امنیت به عنوان اساس وجود هر پهنه سکونتگاهی و ادامه یافتن روند و جریان زندگی و توسعه، سومین پیشران استخراج شده جهت تحقق شهر اسلامی می‌باشد. در واقع شهر امن اسلامی یکی از ساخت‌های عینی مفهوم شهر اسلامی است و تحقق ایده های اسلامی و هر ایده آرمان­خواهانه و عدالت گرایانه در سایه امنیت است که نمود می‌یابد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Identification of Islamic City Drivers by Interpretive Phenomenological Analysis or IPA

نویسندگان [English]

  • Zahra Kamelifar 1
  • Mohammadreza Pourmohammadi 2
  • Shahrivar Rustayi 3
1 Ph.D. Student,, Tabriz university, Planning and environmental science faculty, Tabriz, Iran
2 Professor, Department of Urban planning, University of Tabriz,, Tabriz, Iran
3 Associate Professor, Department of Urban planning, University of Tabriz,, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Background: Considering the huge volume of studies conducted in the field of Islamic city during the last century; The amount, variety and sometimes contradictions and fragmentation of the results of these studies on the one hand and the need to precisely answer the unanswered questions in this field on the other hand; Also, the necessity of principled action in order to formulate the theoretical foundations of the Islamic city, the importance of this research can be considered as an effort to explain the concept of the Islamic city.
Objective: This study extracts and identifies the drivers of the Islamic city from reliable jurisprudential sources (Quran and Nahj al-Balaghah).
Method: The present study is an exploratory and qualitative research. This study aimed at finding the drivers of the Islamic city by examining the related documents and texts (Quran and Nahj al-Balaghah) through "interpretive phenomenological analysis".
Result: The results of the study place the drivers of the Islamic city in three categories: monotheism, justice and security.
Conclusion: Monotheism as the first driver, is a fundamental keyword in the realization of the Islamic school and a prominent feature in the appearance of Islamic cities and its inhabitants. The development of the concept of monotheism, which can lead to the realization of the Islamic city, is formed in accordance with the works of the Islamic references through social capital and the realization of good spiritual governance. Justice is the second driver identified by the present study to explain the characteristics of the Islamic city. Apart from the religion of Islam and its persistent emphasis on the realization of the principle of justice among Muslims and the recommendation to its realization, justice is the key word and the main goal of all approaches and theories to achieve a livable and human-oriented city. Security, as the basis for the existence of any residential area and the continuation of the process of life and development, is the third identified driver for the realization of the Islamic city.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic city
  • interpretive phenomenology
  • Monotheism
  • Justice
  • Security
بانی‌مسعود، امیر. (1388). معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته. تهران: نشر هنر معماری قرن.
باور، سیروس. (1388). نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران. تهران: نشر فضا.
بدری، روح‌الله. (1391). تحولات سیاسی-اجتماعی آسیای مرکزی در سده نوزدهم میلادی. مسکویه، 7(22)، 23-62.
بردی آنا مراد نژاد، رحیم. (1390). مقدمه‌ای برمیدان‌های شهری. بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران.
پورمحمدی، مرضیه؛ بحرینی، حسین و داودپور، زهره. (1398). شهر اسلامی: تخیل یا واقعیت. دانش شهرسازی. 3(2)، 33-47.
تابناک. (1396). وضعیت نامشخص ساماندهی میدان توپخانه [اخبار]. بازیابی شده در 1 بهمن 1398، از https://www.tabnak.ir/fa/news/704928/
حبیبی، محسن و هورکاد، برنارد. (1384). اطلس کلانشهر تهران. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
حبیبی، محسن. (1385). شرح جریان های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
خبر آنلاین. (1394). ​میدان شهرداری رشت، اولین میدان بلدیه ایران بود [اخبار]. بازیابی شده در 5 بهمن 1398، از https://www.khabaronline.ir/news/485874/
خلیلی‌خو، محمدرضا. (1373). توسعه و نوسازی ایران در دوره رضا شاه. تهران: جهاد دانشگاهی.
سرمست, بهرام، زالی، نادر. (1389). انتظام فضایی شبکه شهری و برنامه‏ریزی جمعیتی در افق 1400؛ مطالعه موردی آذربایجان. فصلنامه مطالعات راهبردی   13(48). 59-89.
علیمرادی، علی؛ احمدی، حسن و قبادیان، وحید. (1398). تحلیل آموزه‌های شهرسازی در شکل‌گیری کالبد شهر (مطالعه موردی: دوره صفویه، شهر اصفهان). دانش شهرسازی، 3(1)، 33-53.
قبادیان، وحید و رضایی، محمود. (1392). نخستین میدان مدرن شهر تهران بررسی دگردیسی تاریخی-فضایی میدان‌های کهن تهران تا دوره مدرن. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 45(4)، 177-196.
همایون کاتوزیان، محمدعلی. (1368). اقتصاد سیاسی ایران. تهران: نشر مرکز.
کامروا، محمدعلی. (1391). شهرسازی معاصر ایران. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
کامور شلمانی، آمنه و حناچی، سیمین. (1393). بررسی تأثیر عوامل بصری فضاهای شهری بر الگوهای رفتاری شهروندان (مطالعه موردی: میدان شهرداری رشت). هویت شهر، 9(24)، 65-78.
کریمی آذر، امیررضا و طورانداز، بهزاد. (1397). بازآفرینی میادین شهری با تاکید بر تعاملات اجتماعی براساس اصول نوشهرگرایی (مطالعه موردی: میدان امام (ره)، بندرانزلی). دانش شهرسازی، 2(3)، 85-97.
کیانی، مصطفی. (1383). معماری دوره پهلوی اول. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
لمبتون، آن کاترین. (1996). ایران عصر قاجار. ترجمه سیمین فصیحی. تهران: نشر جاوید.
مختاری طالقانی، اسکندر. (1390). میراث معماری مدرن ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
مشرق. (1392). میدانی که حسن‌، آباد نکرد [اخبار]. بازیابی شده در 7 بهمن 1398، از https://www.mashreghnews.ir/news/203671/
میر‌مظفری، هدا و عبدالله‌زاده طرف، اکبر. (1396). بازشناسی اصول طراحی شهری میادین شکل‌گرفته در دوره پهلوی اول. باغ نظر، 15(61)، 25-38.
نجفی، مهنام و اهری، زهرا (1393). میدان توپخانه، دارالخلافه ناصری. تهران: نشر روزنه.
وفایی، عباسعلی. (1388). نگاهی به آموزش فلسفه در آسیای میانه (با تاکید بر ازبکستان). فصلنامه حکمت و فلسفه، 5(1)، 49-59.
ویلبر، دونالد وکلمبیک، لیزا. (1995). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه محمد یوسف کیانی و کرامت‌الله افسر. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.