فراتحلیل چالش‌ها و موانع اصلی طرح‌ها و برنامه‌های حفاظت از بافت‌های تاریخی در ایران؛ چشم‌اندازی برای مطالعات و اقدامات آینده

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسندگان

1 دانشیارگروه شهرسازی، دانشکده معماری وهنر، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

2 دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه گیلان،رشت، ایران

چکیده

بیان مسئله: طرح‌ها و برنامه‌های حفاظت از بافت‌های تاریخی در ایران همواره در راستای تحقق بخشیدن به اهداف خود از مرحله‌ی تهیه تا اجرا با چالش‌هایی مواجه بوده‌اند که این چالش‌ها اغلب مانع اجرای طرح‌ها می‌شده و یا اجرای آن‌ها را با شکست مواجه کرده است. شناسایی و درک صحیح این موانع گامی اساسی در راستای چگونگی رفع آن‌هاست.
هدف: پژوهش حاضر به دنبال شناخت چالش‌ها و موانع اصلی طرح‌ها و برنامه‌های حفاظت از بافت‌های تاریخی در ایران به‌منظور یافتن اولویت‌های پژوهش‌های آینده از طریق فراتحلیل مطالعات انجام‌شده در این حوزه است.
روش: روش پژوهش «فراتحلیل بر مبنای نظریه‌ی زمینه‌ای» است. نمونه‌گیری و غربال مقالات با استفاده از معیارها و در طی چند مرحله صورت گرفته است. در تجزیه‌و‌تحلیل نمونه‌ها، از طریق کدگذاری باز، اشارات مستقیم و غیرمستقیم مطالعات به موانع و علل عدم تحقق برنامه‌های حفاظت استخراج گردیده است و در گام بعد، با استفاده از کدگذاری محوری و انتخابی، کدها دسته‌بندی‌شده، رابطه بین مقوله‌ها تحلیل و مفاهیم اصلی شکل داده‌شده است. 
یافته‌ها: یافته‌های پژوهش در قالب 9 مقوله‌ی «چالش نهادی و مدیریتی میراث»، «چالش محتوایی و معنایی طرح‌ها و برنامه‌ها»، «چالش رویه‌ای و روش‌شناختی»، «چالش فرهنگی و اجتماعی»، «چالش‌های اقتصادی»، «چالش حقوقی، قانونی، ضوابط‌ومقررات حفاظت و توسعه»، «چالش قدرت و سیاست»، «چالش زمان» و «چالش دانش و تخصص» استخراج و طبقه‌بندی شدند. در این راستا مقوله‌ها و کدهای مربوطه دارای هم پیوندی عمیقی بوده و بعضاً از هم تأثیر گرفته و برهم تأثیرگذارند، به‌نحوی‌که برطرف نکردن یک مانع یا چالش، موجب ایجاد یا تشدید مانعی دیگر خواهد شد.
نتیجه‌گیری: چهار مؤلفه «چالش نظری و ادبیات بومی در حوزه‌ی مرمت و حفاظت شهری»، «چالش معنایی واژگان مرمت و حفاظت»، «شکاف بین تئوری و عمل» و «نوآوری و تکنولوژی» به‌عنوان خلأهای اصلی مطالعات پیشین و لزوم در اولویت قرار گرفتن آن‌ها به‌منظور بررسی در مطالعات آتی معرفی گردیدند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Meta-analysis of the Main Challenges and Obstacles of Plans and Programs for the Conservation of Historical Fabrics in Iran; A Perspective for Future Studies and Actions

نویسندگان [English]

  • Ali akbar salaripour 1
  • Erfaneh Ghanbari 2
1 Associate Professor, Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Art, University of Guilan, Rasht, Iran
2 Ph.D Student, Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Art, University of Guilan, Rasht, Iran
چکیده [English]

Background: Plans and programs for the conservation of historical fabrics in Iran have always faced challenges in order to achieve their goals from the stage of preparation to implementation; challenges that often prevented the implementation of plans or failed to implement them. Identifying and understanding these barriers is a fundamental step in how to overcome them.
Objectives: This research has been conducted to identifythe main challenges and barriers of plans and programs for protecting  the historical tissues of Iran. accordingly seeks to find the priorities of future research by meta-analyzing the studies conducted in this field.
Method: In the current study, the method of "meta-analysis based on contextual theory" has been used. Sampling and screening of articles have been done using several criteria during several stages. For this purpose, the Persian and English articles in the historical fabrics "written from 2014 to the present day" whose study scope is in "Iran", were searched in three databases: Google Scholar, SID, and Noormags. At the beginning of the process, articles were searched with the keywords "historical context" and "historical conservation". In the first step, the "title" and "abstract" of 156 articles based on criteria such as "publishing in scientific-research journals", "availability of the full text of the articles", "repetitiveness", "a direct reference to the barriers in the realization conservation plans and projects", "evaluation of restoration and conservation plans and projects based on case studies" and "referring to different approaches of conservation and development in historical contexts" were examined. 83 articles were selected. In the second step, after examining the "full text of the articles" and especially the "introduction" and "research results", the number of 39 articles were elected for review and coding. In the analysis of the samples, through open coding, 110 codes including direct and indirect references of the studies to the barriers and reasons for the failure of conservation programs have been extracted. In the next step, using axial coding, the codes were summarized and organized into 9 main categories. In the last step, using selective coding, the description of the categories and the link and relationship between the extracted concepts have been discussed.
Result: Findings in the form of 9 categories: "Institutional and managerial challenge of heritage", "Content and semantic challenge of plans and programs", "Procedural and methodological challenge", "Cultural and social challenge", "Economic challenges", "the challenge of Legal, legitimate, rules and regulations of conservation and development”, "the challenge of power and policy", "the challenge of time" and the "knowledge and expertise challenge" were extracted and classified. It can be mentioned that categories and their relevant codes have a deep relationship and sometimes affect each other. Therefore not removing one obstacle or challenge will result in creating or amplifying other barriers.
Conclusion: Results showed that "institutional and management barriers and challenges of heritage" is one of the categories that has been emphasized with the highest level of abundance. In this category, the subcategories of "functional weakness and differences of management institutions"; in the category of "content and semantic challenge", the subcategories of "non-compliance of development plans with the needs, necessities, cultural structure and values of the context" and "the need for an integrated and comprehensive approach in regeneration, conservation and development" have been repeated more. Also, in the "procedural and methodological" category, the subcategory "Non-compliance of development and conservation plans"; in the field of "Cultural and social challenges", the subcategory "Lack of citizen participation", "Low level of public awareness towards heritage values", and "Lack of Educating and informing the society about historical values and how to deal with them"; and in the category of "economic challenges", the subcategory of "lack of supporting financial resources" and then "lack of incentive policies" were the most frequent. In relation to the "challenge of time", more emphasis has been placed on the "lack of attention to the historical development of the fabric"; and in relation to the "challenge of knowledge and expertise" to the "lack of local experts". However, from the author's point of view, there are also basic barriers and challenges that have either not been the focus of studies or have been mentioned in a few cases. In this regard "Challenge of theoretical foundations and indigenous literature in the field of urban restoration and conservation" "Semantic challenge of restoration and conservation words", "Gap between theory and practice" and "Innovation and technology" are the main gaps of previous studies which can be the priority of the future research

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historic fabrics of Iran
  • Meta-analysis
  • conservation plans
  • Challenges and barriers
  • Future perspective
منابع
ابویی، رضا و جعفری، نسیم. (1394). نقد جایگاه بناهای میان افزا در محوطه‌های تاریخی از منظر اسناد بین‌المللی. صفه، 25(68)، 119-138.
آزاد، ‌میترا و کاظمی‌رمدانی، ‌زهرا. (1396). چالش‌های توسعه و حفاظت در روستای تاریخی فرح‌آباد ساری. صفّه، 77(27)، 99–114.
امین بیدختی، علی‌اکبر و شریفی، نوید. (1394). تدوین راهبردهای باززنده سازی بافت قدیم شهر سمنان با استفاده از تکنیک‌های FAHP و SWOT. جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، 5(16)، 233-248.
ایزدی، محمد سعید. (1380). بررسی تجارب مرمت شهری در ایران با تأکید تحولات دو دهه اخیر. هفت شهر، 1(3)، 32-42.
بابایی، حمیدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ روستا، مجید و پاسیان خمری، رضا. (1397). تحلیل شبکه سازمانی مدیریت مشارکتی نوزایی شهری در بافت تاریخی گرگان. باغ نظر، 15(63 )، 17-28.
بیگ زاده شهرکی، حمیدرضا. (1392). حفاظت از بافت تاریخی شهر و کاهش آسیب‌پذیری آن با تأکید بر بحران ناشی از زلزله. چیدمان پاییز، -(3)، 116-126.
پاکرو، نازلی و ثقفی اصل، آرش. (1399). بررسی تأثیر مداخله‌های تجربی در بهبود بافت‌های تاریخی شهری ایران و جهان، مطالعه تطبیقی شهر تاریخی(بیرجند در ایران, پنسیکولا در اسپانیا). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی)، 20(57 )، 39-66.
پژوهان، موسی و پورمقدم، زهرا. (1397). برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری شهری با رویکرد بازآفرینی فرهنگ‌مبنا در بافت‌های تاریخی (نمونه‌موردی: بافت قدیم شهر رشت). فصلنامه مطالعات شهری، 7(27)، 53-66.
پوراحمدی، مجتبی. (1398). بازتعریف ضوابط شهرسازی استقرار بنا با رویکرد حفاظت از بافت‌های تاریخی شهرها (نمونه موردی شهر لاهیجان). دانش شهرسازی، 3(2)، 65-82.
جاپلقی، غلامرضا؛ محمدمرادی، اصغر و معماریان، غلامحسین. (1398). ابعاد و مؤلفه‌های نگرش استمرار و گسست تاریخی در پهنه‌های زیست اجتماعی ایران. مسکن و محیط روستا، 38(166)، 109-122.
حاتمی نژاد، حسین؛ آروین، محمود؛ رازقی، فرزانه و محمدی، احد. (1397). شناسایی عرصه‌های مداخله در بافت‌های تاریخی براساس اصل توسعۀ میان‌افزا (مورد شناسی: بافت تاریخی شهر یزد). فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه ای, 8(28), 49-68.
حسن‌زاده، مهرنوش و سلطان‌زاده، حسین. (1396). تدوین مدل مفهومی تحقق پایداری بافت‌های تاریخی با رویکرد راهبردی برنامه‌ریزی بازآفرینی. باغ نظر، 14(56 )، 57-70.
حناچی، پیروز؛ دیبا، داراب و مهدوی نژاد، محمدجواد. (1386). حفاظت و توسعه در ایران (تجزیه‌وتحلیل تجارب مرمت در بافت‌های باارزش شهرهای تاریخی ایران). هنرهای زیبا، (32)، 51-60.
حناچی، پیروز و فدائی‌نژاد، سمیه. (1390). تدوین چارچوب مفهومی حفاظت و باز آفرینی یکپارچه در بافت های فرهنگی-تاریخی. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 46(0)، 15-26.
خان محمدی، مرجان؛ قلعه نوئی، محمود و ایزدی، محمد سعید. (1399). تبیین مدل محله فرهنگی در بافت‌های تاریخی برای توسعه اقتصاد و حضور صنایع خلاق (مورد پژوهشی: خیابان لاله‌زار، تهران). باغ نظر، 17(87)، 5-18.
رضائی، میثم و زنگی آبادی، علی. (1399). ارزیابی و تحلیل نقش کنشگران مدیریت شهری در مدیریت یکپارچه بافت تاریخی کلان‌شهر شیراز با استفاده از مدل ANP. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 10(36). 179-196.
رضائی، نعیمه و حناچی، پیروز. (1394). محله عودلاجان، میراث شهری در تقابل بین سنت و مدرنیته. مطالعات معماری ایران، 4(7)، 19-34.
رضویان، محمدتقی؛ قادرمرزی، حامد؛ علیان، مهدی و چراغی، رامین. (1394). راهبرد پژوهی مدیریت شهری در راستای توسعه‌ی پایدار در بافت‌های تاریخی (مطالعه‌ی موردی: بافت تاریخی شهر یزد). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 3(4)، 487-507.
سامانیان، صمد؛ حجت، مهدی و محتشم، عادله. (1396). واکاوی تاریخی و انتظام زمانمند ارزش‌ها در حفاظت و مرمت آثار تاریخی - فرهنگی با استناد به آراء اندیشمندان و اسناد جهانی. تاریخ و فرهنگ (مطالعات اسلامی)، 49(98)، 9-36.
سرائی، محمد حسین و مهره کش، شیرین. (1394). ارزیابی میزان فرسودگی بافت محلات منطقه سه شهر اصفهان و جایگاه مشارکت ساکنین در فرآیند ساماندهی. برنامه ریزی فضایی، 5(3)، 63-84.
شاطریان، محسن؛ محمدی، اکرم و مؤمن بیک، زهرا. (1396). بررسی تأثیر معیارهای اجتماعی و کالبدی بر توانمند کردن محلات شهری (مطالعه موردی: محله بازار شهر کاشان). برنامه‌ریزی فضایی، 7(1)، 1-19.
شماعی، علی و پوراحمد، احمد. (1383). تحلیلی بر سیاست‌ها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری در برنامه‌های توسعه کشور. پژوهش‌های جغرافیایی، 36(49)، 179-202.
طاهرخانی، حبیب‌الله و متوسلی، محمدمهدی. (1385). مدیریت شهری: مدیریت بافت تاریخی شهرهای ایران (چالش ها و راهبردها). مدیریت شهری و روستایی، 18(7)، 96-107.
عشرتی، پرستو و فدائی‌نژاد، سمیه. (1397). به سوی رویکردی آرمانی در حفاظت و توسعه‌ی منظر شهری تاریخی. مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت‌های تاریخی، فرهنگی)، 15(8)، 75-88.
فیروزی، محمدعلی؛ امان‌پور، سعید و زارعی، جواد. (1398). تحلیل بسترهای نهادی تحقق مدیریت یکپارچه در بازآفرینی شهری پایدار بافت‌های فرسوده (منطقۀ موردی: شهر اهواز). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 51(4)، 891-909.
قادری، اسماعیل؛ زمانی‌مقدم، افسانه و جلالی‌کنیمی، سیدهاشم. (1391). تدوین راهبردهای اجتماعی مدیریتی احیاء، توسعه و حفاظت بافت‌های تاریخی؛ مطالعه موردی منطقه 12 شهرداری تهران. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 17(5)، 97-114.
قادریان، مسعود. (1396). چهارچوب توسعه‌ی میان افزا در بافت‌های تاریخی بررسی موردی: دستور کار طراحی سایت ایلچی خان در بافت تاریخی یزد. نامه معماری و شهرسازی، 9(19)، 93-112.
قدکیان، سید محمدرضا؛ بیگ‌زاده شهرکی، حمیدرضا و اولیا، لیلی. (1396). بازخوانی و بازشناسی ساختار و سیر تحول تاریخی محله ‌‌‌‌امام‌زاده جعفر (ع) یزد تا پیش از تغییرات دوران معاصر. معماری اقلیم گرم و خشک، 5(5)، 51-69.
قدیری، بهرام. (1373). برنامه‌ریزی شهری و شهرهایی که در فهرست میراث جهانی قرار دارند. صفه، 4(1-2)، 18-33.
قره بگلو، مینو؛ نژادابراهیمی، احد و اردبیلچی، ایلقار. (1398). معماری میان افزا؛ رویکردی میان‌رشته‌ای برای طراحی در بافت تاریخی؛ نمونه‌ی موردی: مجموعه‌ی تجاری مشروطه در بافت تاریخی بازار تبریز. باغ نظر، 16(76)، 57-68.
قنبری، عرفانه. (1397). تدوین ضوابط طراحی شهری با تأکید بر حریم عناصر ارزشمند و تاریخی. پایان‌نامه منتشر نشده کارشناسی ارشد. دانشگاه شیراز، دانشکده هنر و معماری، گروه شهرسازی.
کبیری، محمدعلی؛ رازقی، علیرضا و نقی زاده محجوب، یحیی. (1398). علت شناسی بروز تقاضاهای اجتماعی در خروج میراث معماری از فهرست آثار ملی ایران بررسی موردی: تقاضاهای مالکان بناهای تاریخی در بافت تاریخی شهر تهران طی دهه‌ی گذشته. نامه معماری و شهرسازی، 11(22)، 53-70.
کریمیان، حسن؛ بهمنی، علیرضا و شهابی، سید محمدرضا. (1395). تأثیر وقف بر شکل‌یابی فضاهای شهری زمان قاجار در شهر ری. باغ نظر، 13(44)، 89-98.
کمیلی، محمد. (1395). تحلیل عملکرد عناصر هویت‌بخش به منظر شهری بخش مرکزی تهران؛ موردپژوهی: منطقه 12. مدیریت شهری و روستایی، 42(17)، 209-226.
لطفی، سهند؛ شعله، مهسا و قنبری، عرفانه. (1399). کاربست روش میان‌یابی وزن‌دار در تحدید پهنه‌های بارزه‌مند میراثی و حفاظت کالبدی از منظر تاریخی شهر (موردپژوهی: شهر قدیم لار). مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت های تاریخی، فرهنگی)، 23(10)، 19-34.
محمدمرادی، آرش؛ یزدانفر، سیدعباس و فیضی، محسن. (1396). بافت‌های تاریخی, سرمایه‌های پایدار و آینده‌ی متصور بر آن‌ها (نمونه‌ی مورد مطالعه: بافت تاریخی اودلاجان). معماری و شهرسازی پایدار، 5(2)، 59-70.
محمد مرادی، اصغر. (1382). روند حفاظت در ایران از تأسیس اداره عتیقات تا قبل از انقلاب اسلامی. هفت شهر، 1(11)، 14-28.
مرادی، فاطمه؛ زرآبادی، زهرا سادات سعیده و ماجدی، حمید. (1398). واکاوی اصول بازآفرینی شهری فرهنگ-مبنا با رویکرد ارتقای رقابت‌پذیری. باغ نظر، 16(70)، 5-16.
مسعود، محمد؛ مدنی، فروغ و تدین، بهاره. (1392). دستیابی به شاخص‌های کیفی برای الگوگیری از منظر بافت‌های تاریخی در توسعه‌های پیرامون؛ نمونه موردی محله علی قلی‌آقا در اصفهان. برنامه ریزی فضایی، 3(4)، 19-36.
هاشم‌پور، پریسا؛ نژادابراهیمی، احد و یزدانی، ثنا. (1397). کاربست رویکرد زمینه‌گرایی در بازآفرینی بافت‌های تاریخی (نمونه موردی: میدان صاحب‌الامر تبریز). معماری و شهرسازی پایدار، 6(1)، 105-126.
یزدگرد، ‌فاطمه؛ حناچی، ‌پیروز و طالبیان، ‌محمد‌حسن. (1400). مدل ارزیابی وضعیت حفاظت محوطه‌های میراث فرهنگی جهانی (نمونه مطالعه: عرصه ثبت جهانی شهر تاریخی یزد). نقش جهان، 34(11)، 2-13.